Интервью председателя «Марийского национального конгресса» Иманаева Э.А. журналу «Ончыко» (Вперед) — национальному изданию Республики Марий Эл в связи с 20-летием общественного движения.
‒ Эдуард Аркадьевич, 2002 ийыште могай амал дене, кӧн темлымыж почеш «Марий национальный конгресс» ышталтын? Тудым кӧмыт чумыреныт?
‒ Моло мер ушем кокла гыч «Марий национальный конгрессын» ышталтме историйже ойыртемалтше. Калыкыште тудо вес мер ушем дене тӧр шоген кертше толкын семын чумыралтын манын палемдат. Икымше кече гычак манаш лиеш тушто лӱмлӧ марий еҥ-влак лийыныт да у мер толкыным вуйлаташ чапланыше режиссёр, РСФСР да Марий АССР искусствын сулло деятельже Сергей Иванович Ивановлан ӱшаненыт. 2005 ий декабрьысе отчёт да сайлымаш конференцийыште «Марий национальный конгресс» мер толкыным вуйлаташ Марий кугыжаныш драме театрын директоржо Владимир Иванович Актанаевым сайленыт. Тудын деч вара исполкомын председательжылан Юрий Петрович Русанов (декабрь 2006‒январь 2011), Эдуард Васильевич Александров (январь 2011- август 2016), Михаил Иванович Матвеев (август 2016 ‒ февраль 2018), Евгений Петрович Кузьмин (февраль 2018 ‒ январь 2020) тыршеныт. А 2020 ий январь гыч ынде мый тиде сомылым шуктен шогем. Теве кодшо тылзын 28 числаштыже «Марий национальный конгресс» исполкомын отчёт да сайлымаш конференцийже эртен кайыш. Тушто эше кок ийлан тиде мер толкыным вуйлаташ мыланемак ӱшанышт.
Коло ий жапыште ушем шкенжын кӱлешан улмыжым пеҥгыдемден. Сандене таче эртыше пагытым ончалмеке, коеш: шочмо калыкнан такырталт кодшо историй корныштыжо «Марий национальный конгрессын» шке кышаже уло, лектышыжат шинчалан койшо. Тидлан тӱрлӧ жапыште вуйлатыше-влакын конгресс радамыш икоян еҥ-влакым чумырен кертмыштым, Марий Элыште кӱлешан пашам ворандарен колтен моштымыштлан тауштыман. Тачысе кечылан «Марий национальный конгресс» республикыштына ик эн кугу мер ушемлан шотлалтеш да марий интеллигенцийын ончыл еҥже-влакым ушен шога. Тиде мут деч ӧрман огыл: мер ушем радамыште чынжымак калык верч тыршыше, тудын ончыкылыкшо шотышто тургыжланыше еҥ-влак шогат. Вет нимом шылташ, шукынжо шке илышнам пойдарыме (шийвундо, пого поянлык) деч молым шонаш ӧрканена. Еҥ-влак пытартыш жапыште икте-весе дене лишкырак лийме, келшен илыме деч кораҥаш тӧчат. Шукертак вӱма полыш йомын манына вет, пошкудо пошкудылан огына эҥерте, кажне шканже гына, шке йырже сай илышым ышташ тырша. Тидат лийшаш, тиде сай койыш, но мемнан йыр мо ышталтмымат пален, шонен илыман. Поснак марий-влак коклаште тыгай келшымаш палдырна гын, ончыкылык нерген куштылгынрак шÿлалтен шонаш лиеш ыле. Вет пеш шуко чотан калык улына манын моктанен огына керт.
Марий национальный конгрессын исполкомыштыжо кокла шот дене 30 утла еҥ уло. Тений январь мучаште эртыше отчёт да сайлымаш конференцийыште тиде радам эше ныл еҥлан ешаралте. Кужэҥер вел гыч Надежда Алексеевна Бурманова, Морко район гыч Маргарита Николаевна Семёнова (нуно коктынат книгагудо пашаеҥ улыт), Йошкар-Ола гыч Национальный искусство гимназийын марий йылмым да литературым туныктышыжо Эльвира Владимировна Петрова дене пырля Марий Эл Правительстве председательын икымше алмаштышыже Михаил Зиновьевич Васютиным исполкомыш сайлышна. Тыге мер ушемыштына тыглай пашаеҥ-влакат, вуйлатыше ден депутат, тӱвыра да сымыктыш аланыште тыршыше-шамыч, журналист, туныктышо-влак улыт.
Нуно лач шке нерген гына огыл, а марий калык верч шогышо, таче мо улмым аклен-вискален, ончыкылыклан пиалан илышым чоҥаш шонен вийын тыршыше еҥ-влак улыт манам. Яллаште поснак тыгай вий кӱлеш. Вет нунын кӱшешат южгунамже газым, вӱдым пуртымо, пум ситарыме йодыш решатлалтеш манын кертам. Да, конгрессын еҥже администрацийыш але вес кӱкшытысӧ кучемыш миен пурен «тидым ыштыза, тудым шуктыза» манын йодын огеш керт, тидлан полномочийжат уке. Но тиде айдеме шукылан сайын палыме гын, тӱрлӧ йодышым кузе решатлышашым тудо сайын шинча, вуйлатыше-влак дене мутланен, ӱшандарен мошта гын, тӱрлӧ йодышым верже гыч тарватен, кӱлеш кӱкшытыштӧ решатлаш полша. Калыкын ӱшанжым, пагалымашыжым сулышо тыгай еҥлан вуйлатыше-влак тореш каласаш ӧрыт, ыштыде кодаш амалым огыт кычал, а полшаш пижыт, уке гын, кӧ деке да кунам мияш кӱлмым палдарат (южгунамже пылышыш гына каласат). Конгресс радамыште шогышо коклаште шукынжо калыклан полшаш тыршыше лач тыгай еҥ-влак улыт. Тиде шижалтеш, сандене лекше йодышымат решатлаш куштылго. Тугеже конгрессын пашаштыже идалыклан палемдыме икмыняр пункт почеш гына паша ышталтын манме чын ок лий. Ты радамыште шогышо еҥ кокла гыч кажныже могай гынат ешартыш пашам шукта, калыкат нунын деке йодын мия. Тылеч посна тудо шке тӱҥ пашам ыштыме верыштыже пайдам конден илаш тырша. Мый теве, мутлан, «Кугарня» газет кугыжаныш предприятийыште пашам ыштем гын, тиде коллектив денат, а можым мер ушем гочат виктарен колтем. Кунамже, утларак пайдам кондаш манын, кок вер гычшат тÿшка вий ушалтеш.
— «Марий национальный конгресс» мер толкын могай пашам шуктен шога? Ты сомылымак Мер каҥаш огеш шукто?
— «Марий национальный конгресс» мер толкын Мер каҥаш але вес организаций дене ик пашамак шукта манаш огеш лий. Мер каҥаш, мыйын умылымаште, уло марий ушем-влакым чумырышо, пырля утларак пашам ышташ таратыше кугу вий. Мемнан, мер калыкын шонымыжым, йодмыжым кӱлеш кӱкшытыш намиен шуктен, утларак кумда йодышым кӱшнырак решатлаш полшышо ушем. Улыт «Марий национальный конгрессын» исполком еҥже-влак коклаште Мер каҥашыште шогышо-влакат, районлаште шукыжым нуно тиде пашам виктарат манаш лиеш. Но чылт ик пашамак шуктен, кок организацийлан отчётым ыштат манаш йылме ок савырне.
Шукын ӧрын йодаш тыршат: марий коклаште тӱрлӧ ушемым ыштылаш кӱлеш мо? Можыч, икыт-кокыт дене утларак пашам ышташ лиеш? Мыйын гын ваштарешла йодыш шочеш: а молан лийшаш огыл? Вет ончалына гын, марий мер илыш деке лишке шогышо кажне айдеме мом гынат ышта, шочмо калыклан могай-гынат пайдам кондынеже. Ик еҥ ыштыме — ик паша. Кунам тӱшкан чумырген, пырля каҥашен, икте-весын темлымым шотыш налын, эшеат кугурак пашалан пижат да тудым илышыш шыҥдарен сеҥет гын, пайдаже икмыняр пачаш утларак лиеш. Тыгай годым чынжымак тӱшкан вийже шижалтеш. «Марий национальный конгресс» мер толкынынат вийже изи огыл. Тудын радамыште шогышо еҥ-влак икоян улмыштым пытартыш ныл-вич ий пырля ыштыме жапыште шке шинчам денак ужам.
Весат оҥай. Ик еҥ деч мом ыштенат манын йодаш неле, а ушем уло гын, туддеч эреак лектышым вучена, йодына. Тӱшка погынымаште ий гыч ийыш паша план палемдалтеш, вара идалык мучаште мом ыштен кертме иктешлалтеш.
Тыште теве эше мом палемдынем. Шанче, тӱвыра, просветительстве корно дене паша шукталтеш. Кызыт «Марий национальный конгресс» мер толкын гына огыл, тудо эше коммерческий огыл организаций радамыш пура. Тидлан кӧра тӱрлӧ проект конкурсыш ушнаш да марий калыклан оксан пашам шукташ корно почылтын. Ик проект дене 2018 ийыште Россий президентын грантшым ойырымо фонд гоч Икымше тӱнямбал сарыште кредалше землякна-влакын лӱмыштым возыман Мемориал книгам лукташ оксам налме. Тачысе кечын лач тиде корно дене утларак виян тыршыман манын палемдена, тӱрлӧ проект пашам илышыш шыҥдараш тыршена.
— Районлаште мер толкынын пӧлкаже уло мо? Структыржо могай? Пытартыш жапыште могай районышто могай пашам шуктымо?
— Кажне районышто кеч ик еҥ пӧлкам вуйлатыше семын палемдалтше уло. Ятыр районышто вуйлатыше да алмаштышыже, кажне ялыште манме гаяк толкынын еҥже-влак улыт. Нуно моло кумылан-влакым йырышт чумырен, ял шотан илемлаште илыше-влакын пӱрымашыштым саемдаш, ончыкылыкыштым волгыдым ышташ тыршат. Палемдаш кӱлеш, тыгай пашаже лач тӱвыра аланыште, калык манмыла, «куштен-мурымаште» гына огыл. Кызыт шукын, поснак кӧ кертшыже, кумыланже манына, ялымат тӱзаташ вийым муыт – корным чоҥат, памаш йыр арулыкым эскерат, вет тудо шукылан вӱд налме але ожнысо семын вургемым шӱялтыме гына огыл, утларак шерге верлан шотлалтеш. Тыгак кугезе кылым умбакыже шуйымо, вияҥдыме кӱлешан ошкыллан изи огыл тӱткыш ойыралтеш, йӱла ойыртем кугурак-влак деч самырыклан кусныжо манын паша ышталтеш, еш кокласе тукым кылым аралымаште сай койыш семын ончыкталтеш. Мутлан, эртыше тӱшка погынымаште тений Шернур велне чапланыше Патрушевмыт тукымлан пӧлеклалтше вашлиймашым чумыраш кӱлеш манын ойлышт. Кужэҥер велне лӱмлӧ писатель Зинаида Катковам шарныме касым эртараш темлышт, Морко могырышто писатель да мер пашаеҥ-влак Букетовмытлан Шарныктыш оҥам почаш мут лекте да шуко молат.
Мут толмашеш, Шарныктыш оҥам почмашым Марий калык конгрессын ик посна йыжыҥже семын ойыртемын палемдыман. Кызыт Шарныктыш оҥа Марий АССР-ын калык поэтше Миклай Казаковлан ямдылалтеш. Ӱмаште тыгай оҥам журналист, «Марий коммуна» газет редакцийым да моло вуйлатыме пашаште чапланыше, Марий АССР Верховный Совет председательын алмаштышыжлан ыштыше Василий Александрович Матюшевлан, тылеч ончыч Курыкмарий вел гыч кÿслезе, семмастар Анна Сидушкиналан, тудынак землякше, писатель, журналист, Эрик Алексеевич, тендан вел Кужэҥер райгазет редакцийым вуйлатыше Виталий Альбертович Петуховлан, икымше марий дирижёр, РСФСР искусствын заслуженный деятельже, маэстро Гавриил Федорович Таныгинлан да молыланат почмо, илыш гыч кайыше артист-влаклан ямдылыме. Конгресс радамыште шогышо-влакын темлымышт почеш, республикысе Тӱвыра, печать да калык-влакын пашашт шотышто министерстве Марий Элын 100 ияш лӱмгечыж вашеш Марий автономийым ыштымаште кугу надырым пыштыше да областьын исполнительный комитетшын икымше председательже Иван Петрович Петров лӱмеш медальым луктын. Тыгак Марий облисполкомын икымше председательжын надыржым шотыш налын, Йошкар-Олаште памятникым шогалташ темлымашым ыштыме ыле, Петров уремыште Шарныктыш оҥам 2020 ийыште шукерте огыл шочшо «Мари ушем» дене пырля уэмден сакыме.
Кодшо идалык мучаште эше ик ойыртемалтше йӧным темленыт: калык погынымо тӱшка верлаште «марий шӱлышым» пурташ. Морко район Кокласола (Коркатово) чарныктышеш сакаш кугу мотор стендым ямдылыме. Тудо Сергей Чавайнын портретше дене сӧрастаралтын да «Ото» почеламутшо сералтын. Тудым ышташ мыланна чолга ӱдырамаш Антонида Поликарповна Ильина темлен. «Татарстаныште тыгайым ужмеке, Марий Элыштат лийже манын, пашалан пижме. Ынде тидым ужын моло вереат калыкна шке кумдыкшым сӧрастарыже» манын йыҥгыртен ыле. Шкеак эскизым ыштыктен, сӱретлыктен, чыла тиде пашам шуктышымат мумо. А оксам «Марий национальный конгресс» гоч ойырымо. Лишыл жапыште тудым вераҥдена.
— Эдуард Аркадьевич, кузе шонеда, марий калык пытартыш 100 ий жапыште могайрак корно дене вияҥын? Чын каен мо, але кызытсе икмыняр «демократын» ойлымыжла, вес семын вияҥаш кӱлеш ыле?
— Йоҥылыш вияҥынна манаш йылме огеш савырне. Шарналтыза, кок ий ончыч ме Марий автономийым ыштымылан 100 ий темме лÿмгечым могай куан дене вашлийна! Марий кундемлан курым ончыч посна статусым пуымо дене кугу шÿкалтыш лийын: йылмым вияҥдыме корнышто, тÿвыра илышыште, промышленностьышто, ялозанлык пашаште да шуко моло шотыштат. Таче виянлан шотлалтше учреждений, предприятий-влак шукыжо лач тунам ышталтыныт. Чапланыше лÿмлӧ еҥна-влак кокла гыч мынярын тидлан кӧра илышыш путевкым налыныт! Калыкна «инородец» гыч «тӧр праван» айдемыш савырнен. Кызытат начарын илена манаш йылме ок савырне. Тиде чапле лÿмгече идалык вашеш кум-ныл ий коклаште республикысе шуко полатым (театр, тоштер) олмыктымо, тÿрлӧ чапле деч чапле книгам (мутер, фотоальбом-влак, марий калыкын историйже, литературжо дене кылдалтше да молат) ятыр савыктыме. Тидын дене калыкланна икмыняр шуко идалыклан ончыко ÿшанлын ошкылаш йӧным ыштыме манын кертам.
Шке вий дене огыл, кугыжаныш полшымо дене марла газетым, журналым, тÿрлӧ альманахым луктына. Марий Эллан вияҥаш пытартыш 10-20 ий коклаште ик театрым веле огыл чоҥымо, моло тÿвыра учреждений нӧлталтыт. Ынде тиде паша Национальный проект программе почеш шукталтеш.
Тÿвыра илыш деч торашкырак ончалына гын, ялозанлыкыште эше нелылык уло, ял илыш нужнаҥме-пустаҥме палдырна. Но виян озанлык вуйлатыше-влак республикнам тÿрлӧ семын чапландарат: сай, тамле сатум лукмо деч посна, предприятийым чоҥат, у комплексым, кызыт эсогыл робот семын автоматике почеш ыштыше фермым да молымат шочыктат. Тидыже нимо уке гыч трукышто ок шоч, тидлан тылеч ончыч могай-гынат негыз лийын, тиде йогын дене тыршыше-влак могай-гынат практикым шотыш налын, тачысе пашаштым вияҥденыт. Сандене куаныман гына: сайже лийын ты мартеат, ончыкылан негыз ышталтеш кызытат. Вияҥына да илышнам вияҥдаш тыршена. Кÿртньым чӧгыт сеҥа манам, корным эртыше пала, ончыкылыкым илаш шонышо еҥ ышта.
Можыч, йодышыштыда изиш туштен каласыме уло, ала икмыняр курым ончычсо илышым шарналтен, шке калык, мланде верч шогымо тÿрлӧ вашпижмаш-влак нерген ушештарен йоднеда? Тыште мый тачысе илыш гыч ончалын, утларак ÿшанлын каласен кертам: мемнан посна кугыжанышыжак огыл гынат, йӧратыме шочмо мландына уло. Мыланна тушто тӧр права дене ÿшанлын ошкыл эрташ, шочмо йылмына дене мутланаш, мураш, кушташ, йÿла ойыртемым шукташ чыла йӧн пуалтын. Ме моло калык дене келшен илен моштымым ончыктышо кундем улына.
— «Марий национальный конгресс» мер толкын ончыкылык лу, коло, витле ий жапыште марий калыкын пӱрымашыжым могайым ужеш? Марий калыкым, йылмыжым арален кодаш тачысе жапыште могай задачым шында да кузе тудым шуктен толеш?
— Мо таче ышталтеш гын, эн шагалже лишыл 10–20 ий коклаште кÿлешан лиеш, чыла тиде пашан пайдалыкше пеҥгыдемдалтеш манын, ӱшанлын каласаш лиеш, а тылеч утыжым тачысе пеш виян вашталтше илышыште 70–80 ийлан торашке «мужедашыжат лӱдыкшӧ». Но тыгодымак ешарем: тачысе пашана дене кеч ик курым наре туто саскам пуэн кертше илыш кушкылым, «йылме пеледышым» куштен сеҥена гын, тÿвыра, йÿла ойыртемым арален коден, вияҥдена гын, пиалан лийына ыле. Тыште лач газетым, журналым гына лукмо шагал, еш, тукым кыл йÿламат шуктыман, шочмо йылмым тунемме, марла мутланыме йодышымат ончыман. Нимыняр «тачысе илышын коса ойыртемжылан» вуйым сакыде, «ай, садак мемнан деч посна шке семынышт ыштат» манын, кидым лупшалде, кажныже шке кÿкшытыштӧ илышнам саемдаш, вияҥдаш, тÿзаташ тыршышаш: туныктышыжо туныктышо семын, мер пашаеҥже – утларак кугу тÿшкам авалташ тыршен, слесарь, инженер, ялозанлык пашаеҥже кеч шке тыршыме предприятий кокласе илышыште.
Тыге ыштена гын, «Марий национальный конгресс» але моло икмыняр ушем гына огыл, а уло марий калык шкенан ончыкылыкна верч шонен илена да чылажымат арален коден, шукемдаш вийнам пуэна лиеш. Конешне, тыге лиеш манын ÿшанаш неле, но кажныже мемнан йыр мо кузе, молан ышталтеш манын шоналтена, кеч ала-мо изим да ышташ пижына гын, тыгай марте шуын кертына ыле. Конгрессын Уставыште чыла тиде возалтын да ты шотышто паша ышталтеш. Икте мыланна тӱрыснек раш: ме кажныж деке шуын огына керт, но кÿлеш йодышым тарватен, кӱлеш кÿкшытыштӧ решатлен, ыштыктен кертына.
— Моло мер организацийла дене могай вашкыл уло? Ӧрдыж кундемыште илыше марий-влаклан иктаж полыш пуалтеш мо?
— Ий еда икмыняр организаций дене келшен пашам ышташ шонымаш дене соглашений-влак подписатлалтыт. 2021 ийыште Россий военно-исторический обществын Марий Эл республикысе пӧлкаже, Марий Элысе Общественный палате дене тыгай документ шочын. Финн-угор кӱкшытыштӧ Марий калык конгресс ден «Поволжский центр культур финн-угорских народов» коммерческий огыл ассоциаций дене соглашенийым подписатлыме. Родо-тукым калыкыштат южгунам шкенам палдарена: 2019 ийыште Пермь кундемысе Кудымкар олаште Сылнымут фестивальыште лийме, финн-угор калык илыман кундем гыч чумыргышо уна-влак дене вашлийме да икмыняр моло пашамат шуктымо.
— Марий калыкын наций семын вияҥме корныжо раш мо? Тӱнямбал калык-влак деч вараш кодаш огыл манын, мом ыштыман?
— Таче марте могай кÿкшытыш шумым шотыш налын, ончыкылык вияҥме корнына пычкемыш огыл, тулойып веле коеш манмат шагал, волгыдо улмыла чучеш. Ӱжара гай ÿшанле тул йырым шарлымыла коеш, кече умбакыжат марий мландынам тыгакак ырыктыже, калыкна пÿртÿс моторлыкеш чеверген кÿын, мотор саскам пуышо лийже ыле, туто пырчыжым илышыште вашлиялт кертше нимогай шукш локтылаш ынже тошт. Кеч-могай пашана пайдам пуыжо, сай илыш ешартыш лийже, шукем толжо.
А тÿнямбал калык коклаште, финн-угор тукым ешыште, мутлан, ме начар семын койына манын нигӧ ок каласе. Кугешнаш йӧршӧ ятыр се‰ымашна уло. Тудым пойдараш, шукемдаш гына кÿлеш: тек ончыкыжымат «Ужыда, марий-влакын марла мутланен моштышо электрон «Алиса-Айвикашт» уло, «Школыштышт чыла вереат шочмо йылмым туныктат» да моло семынат кугешнен-кӧранен каласаш амал лиеш.
Чын, тÿнямбал кÿкшытыштат шкем ончыктен, паша дене чапланен моштыман. А тидлан кызыт шуко шотышто Интернет кыл йӧным пуа. Сандене шукерте огыл «Марий калык конгрессынат» сайтшым ыштенна, тудо ик ушем дене гына огыл палдарышаш, а марий калыкын илышыже кузе шолын шогымым почын пуышаш манын шонена.
— Политике, экономике илышыште марий калыкын ончыкылык верже нерген «Марий национальный конгресс» мер толкын мом да кузе шона? Ты шотышто тачысе кечын иктаж рашлык уло мо?
— Экономике илышна чылт политике деч посна ышталт кертеш мо? Уке, очыни. Сандене мер паша дене веле кылдалтынна гынат, мыланна кокымшо йогын денат пашам ыштыман. «У-уй, тиде мыйынлык огыл, мый тушто мом умылем, мом ыштен моштем?» манын ӧрын шеҥгек чакныман огыл. Кеч-могай изи тÿҥалтышым кугу лектышым пуаш виктаралтше паша семын умылаш тыршыман. Рушла каласымыла, «Случайностей, мелочей не бывает» манме семын. Мыйын шонымаште, республикыште вуйлатыше, политик-влак коклаште мемнам утларак умылышо, калыкна верч шоген кертше да тÿрлӧ кÿкшытыштӧ ончык наҥгаяш тыршыше-влак лийшаш улыт. Шочмо калыкын эрге-ÿдыржылан утларак ÿшанаш лиеш. Тугеже тÿшка вий кÿлмӧ годым (сайлымаш кампаний эртыме годым, мутлан) ме тидым умылен пашам ыштышаш улына. А шукыж годым кузе лектеш? Пуйто ме сургалтарен пыштыдыме янлыкын коваштыжым ончылгоч ньыктын налаш тӧчена, кӧлан логалшашым пайлынена. Але «маскам лош пайлаш» сӧрышӧ «сонарзылан» ÿшанена. А тудыжо я яра лÿйкалыше пычалым пуэн, ондален кода, я тÿткылыкна шагал улмым пален, шкеак мо кӱлешым руалтен кая. Мыланна «шелше вол» воктен кодаш логалеш. Тыгайже ынде кунар гана лийын?
Тидын шотышто мый эше тыге манам. Улыт кызыт политикыште, парламентыште марий еҥ-влак, нуным чылан палат, шонем. Тугеже, нунылан могай-гынат корно пуалтын гын, ыштыза нунын дене пырля, йырже корным пеҥгыдемдыза да шкежат варажым нунын воктек ÿшанлын шогалза, калык верч тыршыме пашашке ушныза. Тунам илышым чыла могырымат вияҥден колташ йӧнна утларак лиеш. Мом вес калыкым ончен, «а вет нунын туге!» манын чаманен ойлен шинчаш? Шканна шке ыштыман, ышташ тыршыман, тидлан весым таратен шогыман.
— Эдуард Аркадьевич, кузе шонеда, калыкнам «уэмдыме» манына, тудым вестӱрлемдыме шотышто мер ушем-влак мом ыштышаш улыт да кызыт мом темлат?
— Кузе маныда, калыкнам «уэмдыме» пашам ме, мер ушем-влак, ыштена манаш ала-молан йылме ок савырне. Очыни, илыш вашталта манаш гын, чынрак лиеш. А илышыштыже тачысе кечын мыланна илаш, калыкна верч тыршаш вий, эрык пуалтын. Тугеже ала-можо огеш келше гын, вестÿрлемдаш шотым мушаш улына.
А такше эрласыш ÿшанлын ончаш полшышо вий – самырык тукым. Сандене ме кеч-кузе да нуным калык дене тÿшкан ыштыме пашаш ушышаш улына. Рвезе-ÿдыр-влак кызыт шукынжо чолга, пеш вашке чылажымат пален налын, ыштен моштышо улыт. Сандене нунын денат тÿрлӧ семинар, форумым эртарыман, нунын дене пырля лийман, ончыко ончаш таратыман.
Ӱмаште, ик жаплан коронавирус пандемий тыпланыме пагытыште самырык пашаеҥ, школышто туныктышо, тунемше-влак дене Морко районышто кугу вашлиймашым эртарен кертна. Кÿшнӧ ойлымем пеҥгыдемден каласем: тиде пашам мер ушем дене гына огыл, «Кугарня», «Марий Эл», «Ямде лий», «Морко мланде» газет, «Ончыко» журнал редакций-влак, «Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт да моло икмыняр организаций дене пырля эртаренна. Шке жапыштыже «Портышкем пайремымат» тыге икмыняр редакций дене ушнен, школ пашаеҥ-влакын полшымышт дене илышыш шыҥдарышна. Медведево районышто ӱмаште самырык-влак дене фестивальым чумыраш шонымаш ыле, ямдылалтна, но тÿшкан погынаш саде пандемий чаракым ыштыш. Моркышто самырык-влак куандарышт: мер илыш нерген палымышт шижалте, нуно пырляшке ушнаш, тӱшкан тыршаш ямде улыт. Икманаш, шинчашт пашалан йÿла, тугеже лектышат лиеш. Тений тушто кокымшо гана погынаш шонена – эртыше вашлиймаш деч вара мо вашталтын, иктаж-мо ышталтын але уке, рашемдыме шуэш.
Пытартыш ийлаште республикысе районлаште погынымаш-влак веле огыл, семинар шотан вашлиймаш-влак, фестиваль эртаралтыт, тÿрлӧ форумыш ушнена. Но чыла пашам ыштен пытараш ок лий. Уставыште возалтме почеш, ме ялозанлыкыште (колхоз але моло предприятийлаште) тыршыше-влакланат полшышаш, ончыл пашаеҥым куштымаште тыршышаш улына. Тиде корно дене посна пашам ышташ шонымашан еҥ-влак улыт гын, ушныза, мемнан деке толза, йыҥгыртыза – ала пырляште ялозанлык пашалан «чапым пуэн» сеҥена!
***
Мутланымашнам туге иктешлаш лиеш. «Марий национальный конгрессым» чумырымылан мартыште 20 ий темеш. Тиде жапыште ты мер толкын лӱмлӧ еҥ-влаклан шарныктыш оҥам почеда, тыгай сомылым республик кумдыкышто веле огыл, шочмо калык илыман моло кундемлаштат шукта, верлашке лектын коштеда, марий калыкын илышыж дене кылдалтше пашам ворандара. Шижалтеш, конгресс чынжымак ончылныжо шогышо йодышым, палемдыме планым илышыш шыҥдаренак толаш тырша, тугеже умбакыже пашашт эше саемеш.
Эрик Петров мутланен.